8.8.15

એક નજર :દ્રશ્યમ

ભારત ભાવનાઓનો દેશ છે.’ આ પહેલી વાર વાક્ય વાંચ્યું-સાંભળ્યું ત્યારથી તેને સમજવાનો પ્રયત્ન રહ્યો છે. મારો દ્રષ્ટિકોણ મોટે ભાગે કાર્ય-કારણ શૃંખલા આધારિત રહે છે અને એવી ક્ષણો પણ માણી શકું છું જ્યાં તેનો અભાવ હોય. પણ, ભાવુકતા મારા ચિત્તની વૃત્તિ નથી. એટલે, વિનોબાના અર્થઘટનોવાળી  ભારતની(ભાવમાં રત) વ્યાખ્યા ખુબ ગમતી હોવા છતાં તેના અર્થની શોધ જારી છે.
ફિલ્મોમાં ભારતીયતા ગમે છે અને મારા વર્તુળમાં તેના પર જેમની નજર જાય એવા ચંદ તત્વો પણ છે. ફિલ્મોની ભારતીયતા એટલે ‘મેરે પાસ માં હૈ.’ પ્રકારની નહી, પણ  વિરાસતમાં પરિવર્તન પછીના અનિલ કપુર અને તેને કોમ્પ્લીમેન્ટ કરતો ફિલ્મી સેટ. બાકી આપણી ફિલ્મો અંગ્રેજી માધ્યમ જેવી જ હોય છે, અંજાઈને કરાયેલ ઉઠાંતરી. વિરાસત ગોડ ફાધરની રિ-મેઇક હતી, અંજાયેલ નકલ નહી. ‘જોર લગાકે હઈસા’ના પીક્સલે પીક્સલમા ભારતરસની છોળો ઉછાળતી હતી.
અને તબુ, બિનભારતીય દેહ શૌષ્ઠવ ધરાવતી નખશિખ ભારતીય કળાકાર. આજે જેના કેફમાં આ લખાઈ રહ્યું છે તે ફિલ્મી જોડીની બીજી આવી જ અફલાતુન અદાકારીવાળી ફિલ્મ હતી તક્ષક. ભારતીય ગંધ જેમાં મંદ અગરબત્તીની જેમ હતી . દ્રશ્યમની વાત સવાલ-જવાબની રીતે માંડું.
પ્રશ્નયાદી :૧) ફિલ્મનું નામ સંસ્કૃત છાયાવાળું કેમ ? ૨) પોલીસની ભૂમિકામાં સ્ત્રી પાત્ર કેમ ? ૩) અજય દેવગનનું ચોક્કસ સામાજીક-શૈક્ષણિક સ્તર કેમ છે વાર્તામાં ?
જવાબો. જરૂરી નથી કે મારા જવાબો સાથે દિગ્દર્શક કે વાર્તાકાર સહમત હોય.
સ્ત્રી સમાનતાના વંટોળમાં સ્ત્રી-પુરુષના કુદરતી તફાવતને ઠેબે ચઢાવાય છે અને સ્ત્રીને પુરુષનું ચિત્ત  અને વૃત્તિઓ પહેરાવવામાં આવે છે. સમાનતા એટલે જેની જે આવડત છે તેને સારી-નરસી-ઉચ્ચ-નીચના ત્રાજવે તોલ્યા વગર તેની તે શૈલીને સ્વીકારી લેવી. સામાન્યત: કુટુંબ વ્યવસ્થામાં આવું સચવાઈ જતું હોય છે અને પતિ-પત્ની કે સ્ત્રી-પુરુષ અંગેના જોકમાં આ સ્વીકારનું પ્રતિબિંબ જોવાં મળે છે. આ વિધાનો વડે હું એમ જરાય કહેવા નથી માંગતી કે એક સ્ત્રી પોલીસ તરીકે યોગ્ય ફરજ ના બજાવી શકે. હું ઇંગિત કરવા ચાહું છું કે સ્ત્રી પૌરુષી વૃત્તિમાંથી વર્તતી હોય ત્યારે શું થાય. એમ પણ મનાય છે કે એક વ્યક્તિમાં પુરુષ-સ્ત્રી બંનેની છાંટ હોય છે, બસ, તેનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય. આ તબક્કે, તબુના પતિનું પાત્ર જે રીતે ઉપસાવ્યું છે તે નોંધવું રહ્યું. આ થયો પ્રશ્ન બેનો જવાબ.
ભણેલા સમુદાયમાં ‘ગામડિયા’ શબ્દનો અર્થ ‘ગામડાનો વતની’ એવો નથી કરાતો. કારીગરીમાં ગામડાની પશ્ચાદભુવાળા હાથ બેજોડ હોય છે. મારા ગામમાં ટેલીફોન યુગ પહેલાં, એક ઈલેક્ટ્રીશીયને બેંક મેનેજરના ટીવી રિમોટને સા.બુ.ને સહારે જીવતું કરી દેતાં બેંકનો સ્ટાફ અવાચક થઇ ગયો હતો. આવા પાસા વગરના હીરલાઓના તમે પણ સાક્ષી હશો. આ લીટીઓમાં સવાલ ત્રણના ઉત્તરના અંકોડા છે.
બાકી, જે મુખડાથી આ લખવું શરુ કર્યું તેમાં છે પ્રશ્ન એકનો જવાબ. કુટુંબ અને કુટુંબ વ્યવસ્થા ભારતીય સંસ્કૃતિનું અંગ ગણાય છે. માત્ર પિતા ના હોય તેને આપણે અનાથ નથી કહેતાં. નોંધપાત્ર સંખ્યામાં મેં એવા વિદ્યાર્થીઓને ભણાવ્યા છે, જેમના મા કે બાપ કે ક્યારેક બંને ના હોવા છતાં તેઓ અનાથ નથી બની ગયા.
ઉપરાંત, એક સુક્ષ્મ તાંતણો છે અંતિમ ભેદને દર્શકો આગળ રજુ કરવાની રીતનો. કથાકારે તે ભેદ બખૂબી, સુક્ષ્મ સ્તર જાળવીને રજુ કર્યો છે પણ કદાચ દર્શકોની ક્ષમતા પર વિશ્વાસ ના આવતાં, રોકડી અટકી ના જાય તે હેતુથી, કોન્ટ્રાક્ટરવાળું દ્રશ્ય ફરીથી બતાવીને તેને સ્થૂળતાથી દોહરાવ્યો.


આ તો મને આમ દેખાયું ! 

20.5.15

ર.પા.યણ

ક્યાંથી લાવી આણી ર.પા.આટઆટલી અનુભૂતિ
આખું જીવતર તોલી જોતાં લાગે ખાલી ખુંટી
તે ઊંચકી મીરાં કે મીરાંમાં ડૂબ્યા આપ
તારા શબદએ રોપ્યાં મારી ભીતર હરીજાપ
અકેક અક્ષરે ર.પા.મુને તે લસોટી
તારી સોનલ મારે ફેફડે ભરતી મીઠો તાપ
સળેકડો ચંદુ સેલ્લારા લે કાગડો આંજે ભાપ
આલા ખાચરી બળતરા ભેળી બળે ખોચરી ત્રુટી
તારી કલમે જાગતી કરી ગુર્જર માટી છાપ
ર.પા.વનાની બારાખડી ભાસે લિસ્સો પ્રલાપ
અર્થ ચાબખા વીંઝે ચિત્તડે તારી અરથમઢી સોટી

23.4.15

કિતાબકથા

યાદ નથી,પહેલાં વાંચતી થઇ કે વાંચતાં શીખી.પણ,રમકડાને બદલે વાર્તા માંગતી અને ઉપહાસનો ભોગ બનતી.જ્યાં વર્તમાનપત્ર પણ સાહેબી ગણાય એ સમાજના ધૂળિયા રસ્તાઓ પરથી મળતો છપાયેલો પ્રત્યેક કાગળ જણસ લાગતો.વિસ્ફારિત અને વિસ્મીત મન 'ઔર ભી હૈ'જહાંનાં જોડાં પલાણતું.પુસ્તકાલય નામનું સ્થળ હોય એ તો વહાણા વાયે જાણ્યું'તું અને સ્વર્ગ અહીંક જ છે એ અંગે કોઈ શંકા જન્મી નહોતી.પહેલીવાર જે પુસ્તકાલયમાં પગ મૂક્યો, અઠવાડિયાના છેલ્લા દિવસે તેના રખેવાળએ ચાવીઓનો ઝૂડો આપી દીધો. પછી જાણ્યું કે હું તો એક નાની પણ નક્કુર પ્રજાતિનો હિસ્સો છું જે ઉધઈ કે પુસ્તકિયા કીડા નામે ખ્યાત છે.દરેક પ્રેમીની જેમ પુસ્તકપ્રેમ અંગેની રત્નકણિકાઓ કાં તો મને સંબોધાયેલી કાં મેં કહેવા ધારેલી લાગતી. પ્રત્યેક વિધાન કોઈકની મહત્વાકાંક્ષાની જાહેરાત હોય તેવા આ સમે પુસ્તકપ્રેમ પણ બાઝારું પેદાઇશ હોવાની શંકા જીવને ચૂંથે. ત્યાં આત્માનુભવ વહારે આવે.અને પુસ્તકોએ જ પીવડાવેલ કાઢો દિમાગીતારમાં વિજપ્રવાહ કોંધાવે :તથ્યનો સ્વીકાર. પુસ્તકોએ શિખવી,વ્યક્તિ તરીકે વિકસવાની નૈતિક ફરજ.એ ફરજરસતૃષા માત્ર સાહિત્ય નહીં,વિજ્ઞાનગણિતઇતિહાસખગોળ એવા નવા નવા ખેતરોમાં ખેડવા લઇ ગઈ. ખેડાણ કરતાં લાધ્યું કે બીજની જાત પણ જોવી રહી. ઉત્ક્રાંત લોકરૂચી જેનાથી અણજાણ રહેવું પસંદ કરે એવાં,જમીનના અનુભવ અને પ્રેમ વડે પાકેલાં બીજ એક કોરે હંમેશ હોય છે. બીજ પરખનો બીજો માપદંડ તે સ્થાનિક સમજની સુગંધના મઘમઘાટ તળે મહેંકતું વૈશ્વિક ડહાપણનું અત્તર-લોક સાહિત્ય.ત્રીજો માનક તે ઝવેરી-જેનું.એમ વાંચન,વચન અને વર્તન એક હોય તેવા જણે સૂચવેલ ચોપડી. આમ ઉમેરાયું પુસ્તકપ્રકારની ક્ષેત્રીય પહોળાઈમાં ત્રીજું પરિમાણ. પરિણામે એવાં પુસ્તકોની પોલન અડી જેણે જ્ઞાનના નશા અને કેફ ફગાવવાનાં ચાંદરણાં ચંદ પાનામાં પેટાવ્યા. હવે કાં દંભ કાં કેફ કાં સત્ય એમ દાવ મંજાયો. પાછલા અઢી-ત્રણ વર્ષ દરમ્યાન સાપેક્ષે નહિવત (સંખ્યા અને ગુણવત્તાની રીતે)વાંચ્યું.પુસ્તકોએ જ 'ના વાંચવાનું' શિખવ્યું. પુસ્તકો ખરીદાય છે શ્રદ્ધાપુર્વક.એમને વાંચ્યાની અને વાંચવાની પાત્રતા કેળવવાની મહેનત અને શ્રદ્ધા સંગાથે.

15.4.15

હદ છે !

ચૈત્રી બપોરે ત્રણના સૂરજને ઝીલવાનું ઠેરવ્યું આજે. અને મઝા પડી ગઈ ! આવું આદરણ માગશર-પોષની શનિવારી સવારે ય ક્યારેક. અતિ-સ્ત્રાવશીલ શ્વાસનલિકાઓ અને ઉણપભરી કીકી આવી સવલત લઇ બેસીએ ત્યાંરે તિવ્રતાથી પોતાની હાજરી નોંધાવે. એટલે આદર્યા અધૂરાં ભલે ના રહે ,ઈચ્છિત માત્રામાં પૂરાં પણ ના થાય.આ અધુરપની ખણખણતી મધુરપ રાહ જૂએ પોષ-ચૈત્રની. આ ટાઢ-તડકો ઝીલીએ ત્યારે લાગે કે સુખ-દુઃખ ઝીલનારને એની ત્રેવડ જેટલાં મળે છે એ લોકોક્તિ સાવ એમ નથી આવી. એક હદ પછી ત્વચા અને ચિત્ત માટે કશું વધું-ઓછું નથી રહેતું. દર્દકા હદસે બઢના હૈ દવા હો જાના યાદ આવે.દવા બને કે નહિ ,એ હદ પછી દર્દ નથી ઉઠતું.એ હદ જોવાનો રોમાંચ એ હદ સુધી દર્દની સંકલ્પના બંધાવા નથી દેતો. અસુરક્ષિતતાનો સ્વિકાર પુરાણી પાળ પાર કરાવે છે. ઝીલવાની હોંશ ઝીલણને ઝીલનારનું ચૈતસિક અંગ બનાવી દે છે.ચામડીને ચચરતી ટાઢી તડ કે ઊની ડામ,પેલી હદને ઓવારે જ પોબાર ગણી જાય છે. એ પછી શરું થાય છે સંસ્પર્શનો દેશ.પ્રકાશનો કે પવનનો રેણું ત્વચાના કોષરસ સાથે પાડોશી સ્ત્રીઓની જેમ. સહરાના દિન-રાત ઝીલવાનો કોઈ પરપોટો નથી આ. એ અપવાદો ઉપરોક્ત સામાન્યીકરણના પરીઘ બહાર છે .ટાઢ-તાપ ઝીલનારા સામાન્ય વ્યક્તિની ત્રિજ્યા સામાન્યરીતે કેટલી લંબાઈ શકે એના અંકનનો છે આ ઉપક્રમ.

અનુભૂતિ

તારું અસ્તિત્વ
શ્વશ્યું'તું તાજી હવાસમ
ઉચ્છવાસના ઉપક્રમ સુધી
મારા તુચ્છ દેહધર્મથકી
તારું ભંગાવું,
ભાળ્યું મેં
કદી રેણ ના અડે એવું
ત્યારે લાધ્યું કે
'હું ' સર્જાયું છે
ટકવા
એકલપંડે

તું.

તું ?
આંખ પાછળ
ચપટી યાદ ને અઢળક કલ્પનના તાંતણમાં
બૂડે ?
એ છેડે પણ વિસ્તરતા બ્રહ્માંડે
અહીંથી વછુટેલ હિલોળે ઝૂલે ?
શ્યામ !
મારા વિરહને તારા વિવરમાંથી
ના મોકલીશ, વંકાવું.
રહેવા દે
અકબંધ વિસ્ફોટક સમય
સંબંધજન્મનો
તું !

31.3.15

રસાસ્વાદ

મૂળભૂત એ મીઠ્ઠું, ભળતાં થોડો
તાપ સંબંધ નામક દ્રવ્યમાં ઉગી આવી ખટાશ
બંધ બારણે આથવી ઉમેરી તુરાશ
ઘૂંટ ઘૂંટ પીવાય જો માદક બનેલી પ્યાસ
કોનું મીઠું ,કયો તાપ ,કેમ ઉમેરાયી ખારાશ?
મૂળભૂત એ કયું મીઠું, શું તેણે પાડ્યા આ ચાસ ?
કયા રસથી અયન કરે છે જીવન શ્વાસ ઉચ્છવાસ?
કુસ્વાદના દરિયામધ્યે, શકે ગંગાનો નાસ?

My Choice

Just a few days back, we have to take special 'class' for three of class 8 (age14) girls. We 'caught' them exchanging nonverbal talk with boys around. We are convinced that at this age, attraction to opposite sex is normal. But do the society and particularly the male segment agree with our conviction? A girl has to subdue her biological urges if she wishes a 'good' life ahead. There is no such demand for a boy. Ours is a girls school and we enjoy privilege of a disciplined creed. The teachers at boys' school know it well. But, doesn't the problem lie very much in this system of division? In schools with co-education, girls and boys never share same bench. These 'preventive' measures (at school and in society ) themselves are causes of the problem. I always make it a point that a boy should have girl-friends and a girl should have boy- friends. But, I have to be extra cautious as I am aware how my statement can be misinterpreted. Particularly, when the young minds with no friend of opposite sex. (They do have brothers and sisters but NOT friends.) And what does a girl get out of a 'real' friendship with a boy? Other boys find her easily available. Mind you, I am talking about age group 13-16. It requires tremendous courage for both the girl and the boy to maintain 'normal' friendship with inner (biological) and outer (social) pressure. Though, I have witnessed that at college level, 'healthy' friendship spurs between two sexes and parents too become 'open' . But, most of the girls of my (school)community are not going to reach at that level, given the educational ability. And thus they are not going to have experience of such friendship. They travel from daughterhood, sisterhood to motherhood without realizing their selfhood. Guys, you cannot imagine the social pressure they have. The number of mothers feeding their family while the man spending her earnings on liqueur and adultery is considerably high. You talk of #myChoice? We don't have any. Sorry and pity that you don't know > 80% of India. Every year, I get minimum one girl who try to go beyond regular line of life most of the girls entitled with. I am counting on those gems. Every year, my fear for these lovely innocent minds is- gosh! I want her happy after marriage. I cannot wish more than this, practically. I do not see remarkable change in social and man mentality. Educated male have learnt to talk in a language that help them to cover their motifs. They still keep the passbooks of their wives in their custody. I don't blame educated women when they follow 'regular' roles. One has to consider the pressure and the sense of being protected in this pressure. The market economy does provide us a chance of economic equality, but as it has deep roots in the mentality of power play,specifically male kind of power, it wants us as subjects. It becomes fashion that entertains a male eye. So is the visual treat of #myChoice. Do you see the double trap?