10.7.17

ઇવા

 ઇવાબેન જાગે રે
ટૂથબ્રશને તાકે રે

માં મિનીટ ગણતી
ઈવા દૂધ ચણતી

માં સરકારી માસ્તર
ઈવાને ખીજની ફિકર

ફિકરની તો ફાકી ભરાય
ઝપ્પી સામે ખીજ હરાય

આવા નુસખા હસ્તગત
ઈવા જન્મજાત તથાગત

આખરે બેનબા તૈયાર થયાં
નિશાળ ભણી રમતાં થયાં

2
ઈવાબેન ઊંઘે રે
સપનું એને સૂંઘે રે

સપનામાં દોડમદોડા રે
વરરાજા પડ્યા મોડા રે

મોડા પડે તે નાચે રે
વાદળાં સંગાથે રે

વાદળિયું ખૂબ દોટે રે
છાયાવાર્તા લપેટે રે

વાર્તા લાંબી ચાલી રે
નિંદર લાગે વ્હાલી રે

ઘટના

એક કિશોરની વાત છે.

હું તેના પરિચયમાં આવી ત્યારે તે છઠ્ઠાનો વિદ્યાથીૅ હતો. ઉંમર જો કે વધુ, ચોદેક હશે. ત્યારે મારી શાળાને કમ્પાઉન્ડ વૉલ નહી. ફરિયાદ મળેલી કે તે છોકરીઓને હેરાન કરે છે. તે દિવસે રમતના તાસમાં ખો-ખો રમતી છોકરીઓની વચ્ચે તેને સાયકલના આંટા મારતો જોઇ હું  ધસી, સ્ટીયરીંગ પકડી અટકાવ્યો અને  માસ્તરની ઑથોરીટીથી ધમકાવ્યો. હમેંશની જેમ મારી અંદર સવાલોનો ફૂવારો ઉછળતો હતો. મારા ઑથોરીટેટીવ વતૅનની અસરમાં તે ત્યાંથી જતો તો રહ્યો પણ,મારી ધારણા મુજબ તક મળતાં જ તે પાછો આવ્યો.

તેના પર ગુસ્સો તો આવ્યો જ, પણ દયા ય આવતી હતી અને પ્રિય વિધાન ચિત્તના ઉંબરે ટકટક કરતું હતું : પ્રભુ, તેને માફ કર કેમકે તેને ખબર નથી કે તે શું કરી રહ્યો છે. નજર સામે એક જીવન જાણે પોતાને વેડફવાની નેટ-પ્રેક્ટીશ કરતું હતું.

તોફાની બાળક માટે મને વિશેષ ભાવ. એમ લાગે કે તેને 'બચાવવું' મારી નૈતિક ફરજ છે. એવું નથી કે હું આવા બાળકો પર અકળાતી નથી. પણ, એ અકળામણ મારી મયૉદા છે એમ મનમાં જાપ કરતી હોઉ છું.

તો, આ છોકરાનું શું કરવું એ સવાલ ચિત્તની સિતાર બની ગયો, બૅકગ્રાઉન્ડમાં વાગ્યા કરે.તે મારી શાળાનો વિદ્યાથીૅ ય નહીં

મારી વિદ્યાથૅીના વાલી સંપકૅ દરમ્યાન તેને તેના ઘરમાં જોયો. એક ઓરડા અને નાની પરસાળ વાળા ઘરમાંથી મને જોઇ તે થથરી ગયો. તેની મમ્મી જોડે તેની માથાકુટ ચાલતી હતી અને હું પહોંચી હતી. ભાજી સમારી રહેલ તે  મા આગળ જઇ હું બોલી : કેમ 'લા,નિશાળે નથી ગયો ? તે સાથે જ તેની મમ્મીએ કથા માંડી. તેની હાલત કફોડી હતી અને તે, આ સ્થિતીમાં મુકાયેલ બીજા કોઇપણ 'વ્યક્તિ'ની જેમ જાણતો હતો કે તેને સબક શીખવવાની મને મળેલી તક હું ગુમાવીશ નહી.

હું આવી સોનેરી તક જવા દઉં ?

મે તેના વખાણ આદયૉ.

" મજબુત છોકરો છે. "

આદયૉ ભેગા મને તેનામાં વખાણવા લાયક લક્શણો- સંભાવનાઓ દેખાવા લાગી. આ નવા સ્ફોટથી ચકિ્ત હોવા છતાં હું જ્યોતિષ જેવા વાક્યો બોલતી રહી. : " આ કોઇની શેહમાં નહી રહે. પથ્થરને લાત મારી કમાઇ લેશે..."  નિ:શંક તે પણ ચકિ્ત થયો હશે પણ મારા ભાવને સંતાડી રહેલી હું તેના ભાવ કળવાની સુધમાં ના હતી. કઇં ચુકાઇ ના જાય એની લાહ્યમાં હું ઘણું બોલી.

તેની મા તો માતૃત્વને વશ કાચી ક્શણે મારા બોલ સાથે ધામિૅકતાથી સહમત થઇ ગઇ.

હું બોલતાં અટકી ત્યારે પોતાના પર આવતા હસવા ઉપરાંત હાશ પણ અનુભવી રહી.

ખરી કસોટી હવે હતી. મને ખબર હતી કે પોતાની સારપની સાબિતી મેળવવા તે અવારનવાર મારી પાસે આવશે. મને ડર લાગતો હતો, ક્યાંક તેના માટેનો ગુસ્સો હાવી થઇ જશે તો !

તે અવારનવાર પ્રત્યક્શ થવા લાગ્યો. મારી નબળી ક્શણોને સ્મિતથી ઢાંકી અને સબળ સમયે,  "કેમ છે? શું કરે મમ્મી?"  એમ ચાલ્યું.

તે હાઇસ્કુલમાં ગયો તો ખરો પણ ટૂંકા ગાળામાં અભ્યાસ છોડી દીધો. મે તેના એ નિણૅયને ય  "બરાબર કયુૅં"થી જ બિરદાવેલો. હવે તેણે કમાવું શરું કરી દીધું હતું.

મારી શાળાના પ્રસંગોએ તે કામ આવવા લાગ્યો, વગર બોલાવ્યે. શાળાનો સામાન ખસેડવાનો થયો, બે વાર, કેમકે શાળાનું નવું મકાન બન્યું, ત્યારે તે ખડે પગે. અને હવે તેને મારા પ્રમાણપત્રની જરુર નહોતી પડતી. સાથી શિક્શકો આ ઘટના જાણે નહીં. એટલે તેમને સવાલ થાય કે આ કિશોર કેમ આપણા કામમાં સાથ આપે. મિત્રોએ તેને ઉચિત મહેનતાણું ચૂકવ્યું અને જવાબ ગોઠવ્યો કે તે મહેનતાણા માટે આમ કરતો હશે. બેશક, મહેનતાણું ચાલકબળ હતું, પ્રેરકબળ તેની જાગૃત સારપ હતી.

વચ્ચે તેને કહ્યું કે દસમાનું સટીૅ કમાઇ લે તો કેટલેક ઠેકાણે કામ આવે. પણ, એ કામ તેને હવે માફક આવે તેવું નથી. તે ઘણા પ્રકારના કામ શીખી ગયો છે અને તક મુજબ કામ કરી કમાઇ લે છે.

લાંબા ફલક પર પથરાયેલા અમારા સંબંધને સમય કેટલો મળ્યો ? શરુઆતમાં ત્રણ-ચાર દિવસે એક મિનીટ,પછી અઠવાડિયે/ પખવાડિયે એક/અડધી મિનીટ. સ્કુલે આવતાં-જતાં ચાલુ સ્કુટરે વાત થાય.

આ-જો


દોડો પટ્ટીઓ એનો ગજ માપો
ના વાગે ગજ તો સૈયારું  ગાજો

ના સમાયુ ગાજે એને વેલક્રોથી વાસો
કંઠ ના સહી કરાઓકે ગાજો

ગજવે રોકડી એબીસીડી ખખડે
"બેટા,ગ્રેની માટે ટ્વિન્કલ ગા,જો!"

ગજરાજ બહેક્યા ઝમતા મદે
એની ગાંઠે ના અફિણ ના ગાંજો

વસ્તરમાં પાડીને તૈડ દોર સામે
ભજન ધર્યું, 'બટુનિયાંને ગાજો'

સાંભળ

બેશુમાર ચાહતા હો એ શખ્શ
સાવ,
છેક સાવ જ રસાતાળ જાય.

ત્યારે

રસથાળ જેવા શબ્દો
જીભની ટોચે ટટળે.
ના કહેવાયેલી વાત
પંક્તિબધ્ધ ફફડે
વ્હાલ બધું ડુમો થઇ આથડે

એને નફરત કેમ કરાય?
જે બીકમાં ઢબુરાયું છે.
મૂળ માગેૅથી ફંટાયું છે.
બુધ્ધિના ભારથી અંજાયું-
દબાયું છે.
સ્નેહ જેનામાં સુકાયું છે

બુધ્ધિના બળથી એ પ્રેમ છોલે છે
વસ્તુને કાટલે પોતાને ય તોલે છે
અપેક્શાના હિંચકે ઝૂલાવે-ઝૂલે છે
એને હવે બાથમાં કેમ લવાય?

સ્નેહનો ભાગાકાર,શેષ વધ્યો એનો 'હું'
નથી ભળાતો એને સ્નેહનો ' તુ હી તું'
એને કહેવું કેમ : પાપ એટલે પ્રેમ ગાળીને જીવવુ ?
કે કરુણા ઉભી થાય એટલા ભુવા પ્રેમમાં પડ્યા છે.

રુ-બ-રું કહેવાતું એ અહીં દિવાલે ચિપકાવવું પડ્યું
બે જણનું અંતર ના ઉઘડ્યું તો વધી પડ્યું.

હુંફાળી ચાદર

મનમાં ફફડાટ છે. હ્રદય ઝડપથી ધમધમે છે. જ્યાં પહોંચવું હતું તે રસ્તા માટે પનો ટૂંકો પડ્યો છે. પણ, મારે આટલી ચાદરમાં જીવન નથી ખૂંટાડવું.થીગડાં મારીશ, અને એ દેખાય એનો ય વાંધો નથી. બસ, ચાદર થોડી લાંબી,પહોળી અને હુંફાળી કરવી છે.
આ નોકરી શબ્દશ: નોકરી છે. કામ અઘરું નથી, રીત અઘરી લાગે છે. નવી રીત અને નવી ભાત છે એટલે. મારામાં ખરબચડાપણું છે, ના હોય તો નવાઇ. અહીં લીસ્સા માણસો સાથે લીસ્સી સફાઇથી પેશ આવવાનું છે. કરોડરજ્જુ છે એટલે સાવ ઢળી પડવું ફાવતું નથી. કરોડ ઉપરના ગોળાને ફીણી મધ્યમમાગૅ નિતારું છું.
ટૂંકી ચાદરમાં થોડી હૂંફ ઉમેરાય એટલો પગાર છે. આ પગથીયું પહેલું. લપસ્યા વગર લીસ્સા બનવાનું. તાલીમ આપનાર ખુશ છે મારા પર. ઝડપથી શીખું છું : સ્માઇલ આપવાનું, ખાનાર અંજાય એ રીતે પીરસવાનું, ગ્રાહકની ઉદ્દંડતાને ભોળપણ તરીકે ગ્રાહકને ગળે ઉતારવાનું, ગુલામની જેમ ગ્રાહકના બાળકોને વચ્ચે- વચ્ચે રમાડી લેવાનું, શૂન્ય આંખે ચહેરાને ભાવભયોૅ રંગવાનું, "થૅન્ક યુ મદામ", "ગુડ ડે સર"  કહેવાનું. તાલીમ આપનાર ટીપ અંગે કઇ બોલતા નથી. પણ, મેં મારી મેળે તેની રીત શીખી લીધી છે.
ટૂંકી ચાદરની આસપાસ બોલાશ ઘણી છે.  ઘોંઘાટ જેવા તે અવાજ બૅરાની નોકરી લીધા પછી ગમવા લાગ્યા છે. ઊંઘતી વેળાએ તો તે જાણે મધુર પશ્ચાદભુ સંગીત છે. ઉતાવળા અવાજો, ખખડાટ ને ખડખડાટ, બધું હવે મધુરું લાગે છે.

ઇટરીના વાતાનુકુલીત ખંડમાં સતત ધીમું સંગીત વાગે છે. દર કલાકે પુનરાવતિૅત થતા નિશ્ચિત ધ્વનિ તરંગો માથાના ચોક્કસ ભાગ પર નિયત સમયે ટપકતી પાણીની બુંદ જેવાં વાગે છે. એકધારાપણું સંગીતની રંગત ખાઈ ગયુ છે આ ઇટરીમાં.

ગાહકો ય એકધારા ઘાટનાં આવે છે, બિંબાઢાળ. ઢંડાગાર. રુઆબદાર. માલદાર. પણ, આ જોડી જુદી છે. હુંફાળી. જ્યારે આવે, વાતો સાથે આવે. પાડોશના અકડુ-અજાણ્યા ટેબલને ય બોલાવે. મૅનેજર જવાબદેહીથી ધૂંધવાય અને છતાં એમના સવાલો પર હસી પડે. જ્યાં આંખ ફેરવે, વાતો ઠાલવી દે. નવાઇ લાગે, કોઈ ઇલેક્ટ્રિક કામળાવાળાને બધાની ચાદર હેમખેમ છે એમ જોવાનો અને એથી રાજી થવાનો રસ આટલો એકધારો ય હોઇ શકે !

તેઓ કદી ટીપ નથી આપતા. એટલે, એમને સેવા પૂરી પાડવાની તક મને આસાનીથી મળી રહે છે. મને ખબર છે, એક દિવસ હું પણ એમના જેવી ટીપ આપનાર થનાર છું.

સોકરી કે સે

વેંછી બળ્યે ઑશ્યુથી ખેંશી
સોકરી છકડે નૈ ન જૉણ મનગમતે સરનામે બૅઠી

હૉમું જુવ ક જરી ઑખ્યુ મલ તો કૅવા મલ ક મંઇ રેલાયો ચેવો સૈ સોકરો
માથેથી પગ લગ કિડીનાં ઝાંઝરાંની રમઝટ લઇ ફેલાયો એવો સૈ સોકરો

લટ્ટ ના જુવ, લટ્ટકા ના જુવ, બેઠો મુન્ઢામાં ભરી મૅથી
વૅછી મુએ આંશ્યુથી ખેંશી

બળી ઍની લટ્ય ન બળ્યુ તીખુ નાક ન ઉગતી તે મુંછ સૈ સોકરો પરસેબાની એની બળી રે સુગંધ મુન ઘેલી કરવા શુટ્ટી મેલે સૈ સોકરો

માંખણ બયુૅ, જી અ બયુૅ, આ છકડે વહાવું જીવતર આૅશ્યું મૅચી
મીઠ્ઠે તે ડંખે મુન ખૅંશી

3*5

I know I am smart and that smartness begged me this highly salaried job. Aah, owning a motorcycle and a home loan were few dreams fulfilled with this job.

There's no window in 3*5. One 3*1 table, two chairs, each at the opposite side of the table, one for me. Six switches. Two of them were for cameras. No one for me.  My swich is my bank statement. I shouldn't smile, I have been groomed so. I have to stay objective. I believe they expect me to behave as accurately as the machine, a computer and a biomatrix scanner, on the table and the cameras on both of the doors.

Let the system download, the sophisticated up-to-the-date, highly sensitive system. It captures biomatric data. Let the system do it task and I shouldn't corrupt the system with my human uploading.

The front door will open and a human will enter with a lot of dreams and aspirations. That human may be a young one with good command on language or a native lady who will see everything in the 3*5  with a mixture of fear and curiosity. Someone, overwhelmed one, will try to do things fast to prove one's smartness. But I shouldn't appreciate their proficiency or curiosity or speed. I am here to instruct the human and the machine on the table with utmost objectivity.

"It isn't a call center job.",  I was told. One cannot decore this 3*5 space as personal one. It should be as objective as an object, as the machine on the table and in the chair. So, no sticker or perfume of personal choice. The company will decide the aroma and feel of all the objects and the space they occupy. And it has to be an aloof one.

I enjoyed this job for first few hours. But, very soon I started to feel an urge to talk. And this feeling made me feel sick with fear. My bike. The home loan. The lower middle class dreams and that lower middle classy fear. I was instructed to instruct, most politely though,but not to talk. I shouldn't tell the person before me , " Relax, it's gonna be alright." Or " So, well, you know those tactics of how to look great in a photo." I wish I could read their finger prints, like astrologers. But, I can't because I was groomed not to do so. Eventually, I found a way to talk. A middle class corruption.

When a human enter into my 3*5, as instructed, I won't give a smile or look at it. But, the moment its image appear on the computer screen, I would let my astrologers' self take the charge. I would make eye contect with the image, I would check how healthy the skin looks behind the foundation,if it is applied. I would count the fine lines near the eyes and lips and guess how light or heavily hearted it is. I would look closely the colour of the pupils and the light they capture. And I would think about the personality of the image. A stubborn person,tight skin but fine lines near lips and eyes. An easy go lucky, fluffy face. A caring mother with wrinkles on neck . An aspiring young lad with sparkling eyes. A rebel one, tightly closed lips. A madame, playing with the table, mischievous one . A government officer, who rerecites each instruction as a question. A middle level politician, keeps his head a little up. There's no way I could check my assumptions. But, I kind of enjoying doing it. This play make me feel human in this robotic job. Rarely, very rarely, I come across  someone brave enough human soul who would look at me closely while following my instructions ,"Look up at the camera for ten seconds,please." ; but, not brave enough to reach me out.

But that human was one of those brave soul.  It tryed to look at me very closely without getting closer. The 3*1 table is between those two chairs and beings. Even though, I noticed that it was trying to communicate ,without words. And I was overwhelmed to see my side face in its brown pupils. That soul too was equally smart and sensitive enough to catch me blushed. We exchanged smiles, me with my tightly closed lips, the soul with its brodended two. The fear stepped in the next moment and reflected from my eyes. This robotic job which has gave me first bike and a home loan.It evoparated the beauty that was right there the previous moment. I was shattered. I was broken. But, the smile in the next chair, it was still there. I gathered myself to finish the task. The smile was obeying my robotic instructions with smile. It kept on knocking myself . It get up from the chair, went to the door and turned, "Thanks. All the best."  And I realized, there isn't any fear in this moment !

I know, there are negligible chances that the human being entering my 3*5 will enter again. Most people, fearful or over confident or practical or egoistic or simple will enter this 3*5 and will fail to notice the warm heart behind the table, human sound behind the robotic instructions and non smiling fellowship behind the thin lips. I have experienced a moment of fearlessness. I can wait right hear in this 3*5 to find someone, anyone who could pass on one more does of much needed fearlessness, to me.

વિદ્યાનગર

આણંદથી પરવારી
સમીસાંજે
વિદ્યાનગર વહો ત્યારે
ડામર પર કેસર વેરતો સૂરજ સામો જડે.

ટાઉનહોલને નાકે
શાકભર્યા સંસારને થેલે ભરી
કપડાં,રેસ્ટોરાં અને ચંપલની હોસ્ટેલમાં પગ મૂકવાનો

જૂનવાણી મંશા ફૂટ કાઢે ત્યાં
ઝૂમઝૂમાટ બાઈક મંછાબાની હવા ઉડાવી લે
એવામાંય કેટલાક ગનાની ધજા લઇ ઉડે
ને ફકીરા રામકૃપાએ ફાકી મારે

એપ્રિલનું જાગરણ વટાવવા વિદ્યાનગર મેમાં ઊંઘે છે
ચોમાસાના વર્તારા વગર જૂનમાં ચૂવે છે.

રણકો

મંકોડાનો મણકો
મંછા છેડ્યો છણકો

સાંજ સમો રણકો
સાવજ કે'તા ડણકો

ફરી ફરી એ સણકો
સ્મૃતિ તારો રણકો

વારસાઇનો મણકો
વારસાઇમાં છણકો