Togetherness

What is it to attend a child?


It is 100% attention, physically, psychologically, emotionally.

If I ask Eva to do some task expecting to indulge myself in some other household tasks, she would come up to me with genuine questions !

Questions which I have to respond.

It would be a compromise on her part if I stay away 10 feet and answer her questions.

I have tried to give her some ‘interesting’ task and stay away for a while.

It didn’t work.

She wants me there, participating in whatever she is doing.

So, I am left with two options : Indulge with her or indulge her with me.

Togetherness !

(May be , after some time she may not need this much of me.)

And I realized what it means to respond to a child .

She has only genuine questions. All her questions have intensity of life or death. So, I have to attend her question fully and respond accordingly.

And now I understand –why a child asks the same question again and again.

A child sees the world with a collective approach, she sees it through so many perspective, and a new perspective each time. She relates one incident to so many other incidents, people, things and such. So, each of her question is to check out the new association and making adjustment with that.

I experience this as a teacher,too. If a child asks the same question again and again , then it means that she is searching for new associations or the concept has not sattled into her brain or she has not understood it. And if she has not  understood it, it means the teacher needs to explore a new technique to address the same topic.

One has to be true and genuine while responding a child.

Now I understand why the great thinkers suggest to spend some time with children ! One do not need to do meditation classes after that.

સોમરસ

ઋગ્વેદકાળ પર આધારિત મુનશીની નવલપંચમીની કથા કરતાં તેની પ્રસ્તાવના વધુ ગમી હતી અને એક વિગત પર ચિત્ત ચોંટી ગયું હતું : તે સમયે શબ્દોના અર્થો ઘડાઈ રહ્યાં હતાં. એટલેકે, જે શબ્દનો અર્થ આજે આપણે સમજીએ છીએ તે અર્થ તે કાળમાં ના પણ હોય.


વિશ્વામિત્રની કથામાં અને બીજે કેટલેક ઠેકાણે પણ, ઋષિ ‘થવાની’ પ્રક્રિયાનું વર્ણન કઈંક અંશે તાંત્રિક ક્રિયા જેવું લાગ્યું હતું અને એમ પ્રશ્ન પણ થયો કે મુનશી કક્ષાના લેખકે આવું વર્ણન કેમ લખ્યું હશે? એમ પણ થયું હતું કે, કદાચ મુનશી કોઈ રહસ્યમયતા ઇંગિત કરવા માંગતા હશે.

સામાન્ય રીતે મને જવાબો ‘મેળવવાની’ ઉતાવળ હોતી નથી. જવાબ આપોઆપ ઉઘડે એની મજા હોય છે.

વિનોબા સંકલિત એક પુસ્તક હાથ લાગ્યું, 'વેદામૃત' ;
ઋગ્વેદમાંથી ચૂંટેલા ૮3 શ્લોક પર વિનોબા જેવા મનીષીની ટિપ્પણ.

અને વિનોબા નોંધે છે કે એ કાળમાં સંસ્કૃત ભાષા ઘડાઈ રહી હતી !

સંસ્કૃત શબ્દોના અર્થોમાં આ બહુપરિમાણીય ઊંડાણ જોયાં પછી આ વિગતનું આશ્ચર્ય થાય. એક શબ્દ, જે ઋગ્વેદ કાળમાં જન્મ્યો અને જન્મ સમયે કઈંક અર્થ પામ્યો, પછી એ શબ્દ વિકસ્યો અને એના અર્થમાં કઈંક ઉમેરાયું. બાલ્યકાળનો અર્થ અને પુખ્ત અર્થમાં વિરોધીતા ના હોય એ તો ઠીક, તે એકબીજાના પુરક હોય ! અહા, શું યાત્રા કરી છે શબ્દ એ !

વળી, વિનોબા નોંધે છે કે ‘ઋષિ’ને શ્લોક ‘સ્ફૂરતા.’ એટલેકે, મુનશીની નજરે જોઈએ તો ઋષિ પદ એને મળતું જેમને શ્લોક સ્ફૂરતા. શ્લોક રચવાની,ઘડવાની વાત નથી, ભીતરથી ઉદગાર ઉઠવાની વાત છે. વિનોબા માને છે કે , એ શબ્દો આવા ઘૂંટાયેલા અર્થ પામ્યાં તેનું કારણ આ સ્ફુરણ અને વળી આવું માત્ર સંસ્કૃત ભાષામાં જ થયું એમ નથી. બીજી આડી ભાષાઓમાં પણ આવા ઘેઘુર શબ્દો મળી આવે છે.મને એમ લાગે છે કે જે માનવમાં વૈશ્વિક ચેતના સ્પંદિત થઇ તે ઘટનાઓને વિસ્તૃત સ્વરૂપે જોઈ શક્યો અને સંસ્કૃતિના બાલ્યકાળમાં પણ પોતાની સંવેદના થકી પૂર્ણ રૂપે જોડાઈ શકવાને કારણે ધ્વનિ સાથે એવાં અર્થ જોડી શક્યો જે ચિરંજીવી બન્યા.

મુનશીના વર્ણનમાં આવે છે કે વરુણ દેવ પ્રસન્ન થાય તે વ્યક્તિ ઋષિ બની શકે.

વિનોબા એ તારવી આપેલા ‘વરુણ’ શબ્દના અર્થો પર એક નજર :સંયમ ચક્ષુ, આવૃત્ત કરનાર, સાધનાનો આધાર.

!

અને વિનોબા ઋગ્વેદને ટાંકે છે : વરુણના વ્રત અનુંન્ઘનીય હોય છે.

આગળ,

સોમરસ એટલે સોમ નામની કલ્પિત વનસ્પતિનો અર્ક,રસ; પોતાના દેહને તપાવવાથી મળતો પવિત્ર રસ.

સોમ એટલે પવિત્ર, જે આકાશમાંથી પ્રગટે છે, ચંદ્ર.

બે સમકાલીન દિગ્ગજોના લખાણને અનાયાસ આડી ધરીમાં જોવાઈ જવાયુ અને પીવા મળ્યો સોમરસ; અદ્વિતીય લખાણ માટે તેમણે અને વાંચન માટે મેં તપાવેલી રાતોના પરિપાક રૂપે.

just read this brilliant & awesome lyric of the title song of the serial Bharat Ek Khoj

ધૂમકેતુ

કાળને અતિક્રમી શકવાની લખાણની ત્રેવડ લેખકની આવડતને પ્રતિબિંબિત કરે છે. ધૂમકેતુની ‘જુમો ભિસ્તી’ ભણાવતાં અને ઈવાના ‘બીકણ સસલી’ પ્રેમને જોઈ એ પ્રતિબિંબ ચિત્તમાં પડઘાયું.


જુમો ભિસ્તી: એક એક વિધાન ભાષાને સાહિત્યની ઊંચાઈ આપે. પાડાનું ‘નમણું’ નામ પાડનાર ‘સાહિત્યપ્રેમી’ની જેમ! જુમો જયારે ‘મારો વે...’ એમ અધૂરું છોડે ત્યારે જુમાનું વેણુ સાથેનું જોડાણ, અન્ય વ્યક્તિઓની ની:સ્પૃહ્યતા અને એ અંગે જુમાની સમજ એમ બધું વ્યક્ત થઇ જાય. “શાંતિ એવી જ જળવાઈ રહી” એમ લખીને લેખક છેલ્લા ફકરામાં જુમાને ‘અશાંત’ પણ લેખે.

શિક્ષક તરીકે જે પડકાર તે એ કે આવી કૃતિનો પોતાના ચિત્તમાં જે પડઘો પડે એની ગુંજ વિદ્યાર્થીઓના ચિત્તમાં ગાજતી કરવી. આદર્શ પઠન સંવેદનોને પહોંચાડવા ઉપયોગી; ભાષાની બારીકાઈઓ ખોલવા ભાષા પ્રવૃત્તિઓ કામ લાગે. આવા પ્રશ્નો પૂછ્યા :

-પાડાનું નામ કોણે પડ્યું હતું? તે કોણ હતો?(હિંદુ સાહિત્યરસિક મિત્ર)

-સાહિત્યરસિક, કલારસિક ...જેવા શબ્દોની યાદી બનાવીએ.

-અહીં લેખકે મિત્ર આગળ ‘હિંદુ’ વિશેષણ કેમ મુક્યું? એ ના મુક્યું હોત તો ના ચાલત?

-કયા વિધાન આધારે જુમાનો ધર્મ નક્કી કરી શકાય? જુમાના ધર્મ અંગે બીજે ક્યાય નિર્દેશ છે?

-કયા કયા વિધાનો પરથી જુમાની આર્થિક સ્થિતિનો ખ્યાલ આવે?

-‘રંગ જોવાં’,’તડકો છાયડો’...આ શબ્દ જુથોને ના બદલે બીજા શબ્દો મૂકી વાક્ય બનાવો અને બોલો. કયું વાક્ય તમને વધુ ગમ્યું?કેમ?

-પહેલી પાંચ લીટીઓ વાંચો. એને ધ્યાને રાખી તમારા ગામ,ફળિયા અને ઘરનું ખુબ ટૂંકમાં વર્ણન લખો.

- સિગન્લ વાળાને ત્યાં બુમ પડતી વખતે જુમો ‘ઓ ભાઈ બહેન’ એમ કેમ બોલે છે? માત્ર ભાઈ કે બહેન કેમ નહી?

-“માણસનું છૈયું ય દેખાતું ન હતું.” આ વાક્ય વડે લેખક શું સૂચવવા માંગે છે?

બીકણ સસલી :

આ વાર્તા મેં ઇવાને વેકેશનમાં ‘મારી રીતે’ કહી હતી. ત્યારે તો તે અંગ્રેજી માધ્યમની વિદ્યાર્થી હતી. તેને ગુજરાતીમાં એ જ વાર્તા પાઠ તરીકે આવતાં તેના આનંદનો પર નહોતો.( ધમાચકડી કાવ્ય ભણવામાં ક્યારે આવશે ! તે એની રાહ જુએ છે.) એને ગુજરાતી વાંચન અંગે આત્મવિશ્વાસ ઓછો કારણકે એને પોતાની ક્ષમતા ખબર છે અને પોતે હાલ પોતાની ‘કક્ષા’ મુજબનું વાંચી નથી શકતી એ અંગે સભાન પણ ખરી. એટલે મારે તેને રોજ ‘બીકણ સસલી’ વાંચી સંભળાવવી પડે.

પણ, ગયા અઠવાડિયે મેં સૂચવ્યું અને મારી સસલીમાં ‘બીકણ સસલી’ વાંચવાની જીગર પણ જન્મી. ત્યારથી, રોજ, અમારે ત્યાં ‘બીકણ સસલી’ ધાર્મિક નિયમિતતાથી વંચાય છે !

મારો માસ્તર જીવ રોજ એકાદી સવાલ કે પ્રવૃત્તિ – ભાષા શિક્ષણ માટેની કરાવવા લલચાય. અને ત્યારે એ એકમની ભાષાની ઊંચાઈ અને ગિજુભાઈની સુક્ષ્મ દ્રષ્ટિ માટે માન થઇ આવે. ટૂંકા પદ્ય વાક્યો, અંત્યાનુપ્રાસ, લિંગ પરિવર્તન, જોડાક્ષરો, કાવ્યમય ફકરાનું પુનરાવર્તન, નવા શબ્દોનો પરિચય મૂકી દેવાની સિફત અને સૌથી ઉચ્ચ તો રસ જાળવી રાખવો !

Sharp..n..r

Eva had a habit of scratching the eraser.


While her left hand was busy in writing, her right hand- index finger would scratch the eraser.

Each day she required a new eraser.

At first, as usual , I expressed irritation and asked her not to do so, or to take care.

But , soon I have realized my mistake.

She understands that scratching the eraser is not a good habit.

But, she could not overcome it somehow.

And she did not know how to handle oneself in such situation.

So, I suggested replacing the eraser with a handkerchief.

She agreed quickly and followed it.

And enjoyed the psychological change in own self .

It was amazing to witness that.

Next day, she asked me for a handkerchief while preparing for the school.

I have forgotten the incident of the last night. Though I gave her the handkerchief.

Two-three days later, after returning from the school, she told me, “ As I did not have the handkerchief, I used the sharpener!”

ઠંડે ઠંડે પાની સે નહાના ચાહિયે

ઈવા હુંફાળા પાણીથી સ્નાન માટે ટેવાયેલી છે. અમારે કેટલાંક દિવસ એવાં સ્થળે રહેવાનું બન્યું કે જ્યાં ગરમ પાણી મેળવી શકાય એમ નહોતું. પહેલાં દી એ પાણી અડતાં જ એ આખ્ખી થથરી. એટલે મનેય સહેજ દોષ ભાવના થઇ. પણ પછી જોયું કે એને શારીરિક નુકસાન,બીમારી થાય એવું પાણી નહોતું. અને આમ પણ, ઠંડા પાણીથી સ્નાનના ફાયદા જાહેર છે , તો...,


મેં શરુ કર્યું ગીત : ઠંડે ઠંડે પાની સે નહાના ચાહિયે !

હજી અઠવાડિયા પછી ઘરે પણ ઠંડા પાણીથી નહાવાની ચાહ જારી છે, નહાવાય છે.

એવામાં વિચાર આવ્યો કે ચાલ એ ગીત તેને બતાવું.

ગીત જોયું, એને બતાવવા યોગ્ય અને આખું અત્યારે શીખવવા યોગ્ય ના લાગ્યું.

એટલે એક બે અંતરા ભેગાં કરી એક અંતરો બનાવી કાઢ્યો, હું ઉપાડું અને ઈવા પંક્તિ પૂરી કરે, ઉપલબ્ધ સરંજામને તબલાં બનાવી ને...

ગાના તો ગાના હી ચાહિયે ના !

Life is joy

How do children see the illness of their relative adult?


Usually, they do not take it seriously.

They cannot be ‘serious’.

If the teacher is not well physically, students will not maintain quietness in the classroom for more than five minutes.

If the teacher is friendly, they would rather ‘disturb’ the teacher with questions about illness.

Sometimes, yes, sometimes they take this matter differently and remain ‘good behaved’.

I don’t know why so, as I have experienced this for one or two times only.

Eva is also not attending my illness.

She is as she is, playing, singing, chattering, dancing.

I tried to address her that I am not well and I expect support from her, just to understand how she looks at it.

Nothing !

But, today, all of sudden, she was attentive to me.

She asked me for medicine, arranged kitchen and when I was cleaning utensils, she asked me to leave it and that she will do that.

Meanwhile, she was also coming to me for her needs as well.

Funny to an adult eye.

For a child, life is a play, a curious encounter to the present.

Seriousness is an illness created by domesticated adults.

Life is non-serious, its joy!

flux and fly

A child is in flux, an adult is in fix.


Eva remembers a lot many things and she makes different associations which an adult mind cannot comprehend sometimes.

Like, one of our relative has to cut her leg due to an accident. Now and then, in her tales, different persons faces problem of cutting their legs. One day, we even play like if I have a cut leg and she walked with a cut leg.

She is adjusting her brain cells with the new information she has got, with as many ways as possible ways she can.

I was explaining : if we change places of number while doing addition or multiplication, the value does not change , from both the sides (cz we were working with sums of two numbers only. i.e.23 * 41 or 3421 +3721 ) ; using her first two fingers, she explained me : like this ? She has reversed her fingers.

New words and phrases attract her like anything. In one of Gijubhai’s stories, it comes like this : they have passed by the jungle (વન ને વગડો વતી ગયા). She has asked: what does mean passed by ? I explained with my an example, if someone is coming to our house and asks the address, I should say, if you are coming from Chikhodra, do not pass by the over bridge but if from Ganesh crossing, then pass by the bridge.

Eva : Then why don’t you speak like this when someone asks you the address ? Do so now onwards!

Application of the knowledge, you know !

And she has , don’t know how many, many versions of her favorite story : bikan sasli (fearful rabbit).

Sometimes the rabbit meets an uncle and go on singing, “ run, run !”

The Uncle would say, “ you sing well but your rhyme seems unfinished. “

So the rabbit goes back to the jungle and there it remembers the whole rhyme…dattan ,pattan….run uncle run.”

…

She enjoys the melody of the rhythm, a lot !

ઈશ્વરસદૃશ

કેટલાંક સમયથી એવી સમજ ઘડાઈ રહી છે : વ્યક્તિના ઈરાદા પર કદી શંકા ના કરવી. કેમકે, કોઈ વ્યક્તિનો ઈરાદો ખરાબ/નબળો હોતો નથી. માત્ર જે તે વ્યક્તિ પોતાના સ્વમાં સ્થિત એટલે કે સ્વસ્થ ના હોવાને કારણે આમ કરી બેસતી હોય. અને જે સ્વસ્થ ના હોય તેની તો શુશ્રુષા કરવી રહી.

બીજી સમજ એમ કેળવાઈ રહી છે કે જયારે કોઈ વ્યક્તિ સમજતી નથી ત્યારે એમ સ્વીકારી લેવું કે તે સમજી ‘શકતી’ નથી. અથવા તો તે સમજ માટેની તેનામાં શક્તિ નથી. આટલા સ્વિકાર પછી આગળ વિચારવું શરુ કરીએ તો વિકલ્પો ખુલતા જાય છે, સમજણ ના, બે ય પક્ષે.

ઈવા પર અકળાઈ જવાય ત્યારે ત્યારે ચોંકી જવાય : ક્યાં છે આનું મૂળ?

બાળકના ઈરાદામાં બદી હોવાનો તો પ્રશ્ન જ ઉભો થતો નથી. આમ છતાં, એના વર્તનના પ્રત્યાઘાત રૂપે મારામાં જે આવેગ ઉઠે છે એ તો એમ જ સૂચવે છે કે મને તેના ઈરાદા પર શંકા છે!

પર્યાવરણમાં અમે ત્રણ એકમ ભણ્યા છીએ. ઇવાને પોતાની ગુજરાતી વાંચન ક્ષમતા અંગે ભરોસો નથી, અને એની વાંચનક્ષમતા પ્રમાણમાં સહેજ નબળી તો ખરી જ( તેને આ વર્ષે જ ગુજરાતી માધ્યમમાં અભ્યાસ શરુ કર્યો છે એટલે). તેનામાં એ બે ક્ષમતા કેળવવાના હેતુથી ભણી ગયેલ ત્રણેય એકમ વાંચવા એમ મેં દરખાસ્ત મૂકી. એ પહેલાં એણે જ સૂચવ્યું કે પર્યાવરણ કરીએ. તેણે ધરાર ચોથો એકમ ખોલ્યો અને ... અમે વાતચીત કરી. મેં મારી મુશ્કેલીઓ જણાવી અને તને પાકું થાય, આવડે છે એટલે ઝડપથી વંચાઈ જાય એવી તેવી લલચામણી વિગતો પણ સ્પષ્ટ કરી. પણ, આંખોમાં ખટકે એવી દ્રષ્ટિ અને હોંઠને ખૂણે વંકાયેલ સ્મિત સાથે એ મારી સામે જીદ કે જડતાભર્યું તાકી રહી. અને મેં મારા પરનો કાબુ ગુમાવ્યો. ચોપડી પછાડી હું રસોડામાં જતી રહી.

પણ, મારા આ પ્રકારના વર્તન પછી એનો ચહેરો જે ભાવ ધરે છે, તે જીરવાય તેવો નથી હોતો. અને એ જ મને ઉગારી લે છે.

તે શૂન્યમયસ્કતા ઓઢી લે છે.

એ જડતામાં ખપાવી શકાય એવી હોય છે, પણ હું જાણું છું કે તે જડતા નથી. બચાવપ્રયુક્તિ છે.

પોતે જેને ચાહે છે એ વ્યક્તિના ના સમજાતા કઠોર વર્તનનો પ્રતિઘાત.

ઉંમરને કારણે વયસ્ક વ્યક્તિની વ્યવહારુ મુશ્કેલીઓ તે ના જ સમજી શકે, એમ મારે સમજવું રહ્યું.

અવારનવાર મારે તેની માફી માંગવી પડે છે.

અને તે, ઈશ્વર જેવી, વહાલ ઢોળે છે.

“ જો તું રાત્રે વાર્તા નહી કહે તો તારી સાથે નહી બોલું .” , એવી શરત રાખે કે જેમાં અમે બેય જીતવાના જ હોઈએ.

Schooling Days

We are having interesting schooling days.


Sometimes I found her writing spellings with Gujarati meanings and that is also for five times.

And I get blasted out.

She enjoys doing this type of home work.

Because , since last three years of her schooling, she understands that this is the only way.

Also that it keeps her engaged.

Then, we had a chat. And she agrees to write it for one time (for a time being).

It is her homework and she is afraid of the teacher’s demands.

Every day I find myself writing a chit to one or the other teacher that she will not have the homework you have expected and that is fine with me as a parent.

She does not like to touch the Environment Science book.

Because, she finds the language unreachable.

She can read Gujarati but not as fluently as other ‘bright’ students.

She is low at confidence when it comes about reading Gujarati.

So, I have to try techniques, like find out names of animals and write it down.

She enjoys writing, again, considering it is ‘the studying’.

In her Environment Science, she is having ‘diversity in living things’ as third chapter.

I was thinking about ways to address this topic.

I guess, she reads out my mind sometimes.

While massaging her hair on Sunday, she asked : is there many different varieties of camouflage?

Bang !

And then , Can I play with this monsoon insect? She was referring to a very small crawling insect.

I said , yes but I do not know how much hazardous it is to us.

Eva : just take care that it does not enter into the ear.

I realized that I have told this few days back.

E : what happens when it enters into Ear?

It may cause a hole in the Ear organ.

E : does it reaches to the stomach?

No, it reaches into the brain. Because, Ear is joined with the brain.

And so on que and ans…

I knew, Ear is a chapter in Science textbook of standard 7 or 8.

But, as she was asking, as always, genuinely, I responded in the same way.

Child Right

Eva comes with me where ever I go.


Today we went to a radiologist for sonography of my relative.

As usual, Eva started questioning:

Why she need to drink water?

How will they see inside?

Can we go inside and see how they check ?

… TO explain things to a child, an adult needs clear understanding. And if the adult does not know thing, she has to accept that ‘I do not know’.

Beauty of explaining something to a child is, you need to find out simple examples from day to day life or situations. You have to be simple and direct. A child’s question is enough to break down one’s ego of being knowledgeable.

Well,

The attendant was listening to our talk and he was listenings to us with a smile on her face.

He asked us to go inside and see the check up, without asking him for the permission.

This happens at every shop we go.

The shopkeeper and fellow customers enjoy our talk and then their response to Eva gets changed.

Through this process, I realized that as a society in general, we do not know how to ‘respond’ and ‘attend’ a child.

We consider a child ‘low’ to adults. We ban a child’s right of equality.

From Fear to Wonder

Eva used to be a brave girl. She had child-like fears but she also had tendency to explore into unknown.


Somehow, she became fearful.

Our new house does not have close neighborhood. It is almost like a farm house as there are few farms nearby. We had wide open surrounding inviting birds and insects. Well, a beautiful, calm place to an adult. But , Eva’s fears started developing with the satting of the Sun.

We worked out this way :

Hey, look at the colours around ! How beautiful ! See, the evening Sun has coloured everything. Let us check the colour after ten minutes. Let us see which star comes out first and who finds it first.

We would sit in the porch or on the stairs, Eva, sitting in my lap and covering her body with my arms around, would get driven into the wonder and beauty of the colour play of evening sky.

Now, it is not that she has became fearless, but evenings have became a time to explore beauty of setting Sun and exploring the sky.

Same has happened with the camouflage .

One day I asked her to open the gate and she said she cannot because there was a camouflage.

So , adding dramatic excitement into my voice, I shouted : oh, where is it? What’ the colour ? Have you seen it changing its colour ? Where is camera? Let’s click few photos.

Then, step by step, we went closer to it. I encountered my fear too.

Now, it is her friend. She enjoys photos from net and rushes with camera whenever she sees a camouflage.