સમ-જણ

*સમ-જણ.

આ વિગતો હું તેર-ચૌદની થઇ ત્યાં લગીની છે. તે સમયગાળાના સંવેદનોને શબ્દો આજે મળ્યા.
ગામડામાં મોટી થઇ. ઘરે ખેતી. રોજિંદા કામમાં મદદ કરવા નજીકના નાના ગામમાંથી પુરુષોને વર્ષભરનું મહેનતાણું ઠેરવી કામે રાખવાનો રિવાજ. આવા પુરુષને 'જણ' કહે. આ પ્રક્રિયાને 'જણ રાખ્યો' કહેતા અને પછી તો એ આખેઆખો 'જણ' ફલાણાં મામાનો બની જતો. (મોસાળમાં ઉછરતી હોવાને કારણે મારી પાસે 'કાકા' સંબંધ નથી. )

ત્યારે 'જણ' શબ્દનો અર્થ ખબર નહોતી. તે શબ્દ સર્વનામ હોવા છતાં નામ તરીકે વપરાતો. અમારા 'જણ'નું નામ 'ભાથી'. 'ભાથ્યા' કહી તે(મ)ને બોલાવતા. હું પણ 'ભાથ્યા' કહેતી હોઈશ એમ લાગે છે. કેમકે, 'ભાથીમામા' કહેવું શરું કર્યું તે ક્ષણની અનુભૂતિ યાદ છે.

"ફલાણાને ત્યાં જણને સાચવે નહીં, ફલાણી જ્ઞાતિ જણનો કસ કાઢી લે. આપણે ત્યાં તો આપણા ઘરનો માણસ." આવી વાતો થતી રહેતી. હા, અમારા ત્યાં જે વ્યક્તિ જણ થઇ આવતી તે વૃદ્ધ થાય ત્યારે તેના દીકરાને અમારે ત્યાં 'મૂકી' જતી એ પરંપરા હતી. આ વાત જયારે ઘરમાં થતી, મને ગમતી અને ખટકતી. સારા-નરસા પ્રસંગે એકબીજાને ઘેર જવાની પરંપરા ય હતી, પરસ્પર મોસાળા ય થાય, એટલું અણીશુદ્ધ ગમતું.

ભાથીમામાથી અમારી સવાર ઉગતી અને રાત ઢળતી. સવારે ગમાણમાંથી તે ઢોર કાઢતા અને રાતે અમારા ખાટલા પાથરતા. તેઓનો ખાટલો,પથારી,જમવાના વાસણ જુદા રહેતાં. તે હંમેશા રાતે સૂતાં પહેલાં નહાતા, સવારે નહીં. માટલાં મામી વિછળતાં, એમાં પાણી ભરવાનું ભાથીએ. પણ, ભાથી માટલાને અડી ના શકે. કોઈ કારણસર ભાથીમામા પોતાને ગામ ગયા હોય તો ઘર આખું ઘાંઘવાઈ જતું. એકવાર આગામી વર્ષ માટે ભાથીનો 'ભાવ' અને શરતો નક્કી થઇ રહ્યાની ઘટના પાસે જઈ ચઢી'તી. કમકમીને ભાગી છૂટી'તી. 'ભાથીજી મહારાજ' ફિલ્મ આ પછી આવી'તી. એ ફિલ્મ જોયા પછી મને સમજાયું નહોતું કે તે સંદર્ભે અમારા ભાથી માટે રાજી થવું કે નહીં .

ભાથીનું કામ છોરાંથી ઢોરાં સુધીનું. ખુબ વ્હાલ કર્યું છે મને અને મારા ભાંડુઓને એમણે. અને ખુબ ખુબ કામ.

એક વર્ષે ભાથીનું સ્થાન બાબુએ લીધું. એમને હું બાબુભાઈ કહું. એ જ લાગણી,સ્નેહ અને મહેનત ! મનમાં કેટલાક ડંખ ચચર્યા કરે પણ એની તરફ ના જોવાની આવડત કેળવાઈ ગઈ હતી. હા, વહાલ વેળા જીવને મલમ લાગતો. ઘરનું કોઈ વડિલ એમના પર ખિજાય તો ભીતર રડી પડતું.

જીવન આગળ વધીને ગામથી દૂર થઇ ગયું. જીવને એક જાતની નિરાંત : દેખવું ય નહીં ને દાઝવું ય નહીં. પણ, રજાઓમાં ઘરે જઈએ એટલે બાબભૈ હાજરા-હજૂર. ખોંખારો કરીને હાજરી પુરાવે. બંધ મકાન ચકાચક મળે.બાબભૈ પર હવે ઉંમર વર્તાય છે. હવે જણની જરૂરિયાત નથી રહી. પણ, અમારા ઘરના પ્રસંગોમાં તેઓ જાણે કે અનિવાર્ય છે. બાબભૈની હાજરીથી સૌ કામ અને સલામતી બાબતે આશ્વસ્ત થઇ જાય.

શહેરમાં જાણ્યું કે કેટલાક વિસ્તારોમાં આ 'જણ'ને 'સાથી' કહે છે. (મને 'ભાથી' સંભળાય.) અને આ પ્રથા બધે જ છે એ જાણી ભાર ખંખેરવા તત્પર થયેલું મન એ જ ભાર તળે કચડાયુ'તુ. પણ, કચડાવું જોયુ ના જોયું કરવાની આવડત કેળવાયેલી હતી એટલે હાથ ખંખેરી ઊભી થઇ ગઈ.

શહેરમાં હવે રાજસ્થાની રામ છે. ઈંગ્લીશ મીડિયમની અસરમાં રામા ય કહે.(બહુવચન તરીકે નથી વાપરતા આ શબ્દ શહેરી જન ) તે હોળી કરવા જાય ત્યારે સોસાયટીમાં રામકથા થાય છે. અમારે ત્યાં દિનેશ, દિનેશભાઇ છે, વર્ષોથી. એમને કિશોરમાંથી યુવાન થતા જોયા. જોઈશું આગળ.
#6@¥4

૯/૮/16