4.2.20

વાઘ આવ્યો રે વાઘ

સલામત રીતે ઝાડ પર ચઢી જઈને પહેલાં તો હમો.જ શ્વાસ ખાવા બેઠો. આ વખતે વાત જીવ પર આવી ગયેલી. હમો.જ માટે સાહસ નવી વાત ન હતી. દુનિયા જેને દુ:સાહસ કહે એવું ઘણું કરીને, તેનાં ગીતો ગાવા એ તેની પ્રચલિત પ્રવૃત્તિ રહી હતી. એમાં તે નામ પણ કમાયેલો. પણ, આ વખતે વાત વધી પડેલી. "વાઘ આવ્યો ભાઈ, વાઘ" વાર્તાનો વાઘ આવી ચઢેલો અને તેનાથી બચવા હમો.જે ગુફા છોડી ઝાડ પર ચઢી જવું પડેલું. આમ તો તે ધ્યાનાર્થે જંગલમાં ગયેલો. સુરક્ષા અને પ્રચાર સાધનો સહિત. પણ, પળવારમાં પલટાયેલા સંજોગોએ તેને આવી અણધારી સ્થિતિમાં લાવી મૂકેલો.

શ્વાસ હેઠો બેઠા પછી તેને તરસ લાગી. પણ, અહીં પાણી ક્યાં શોધવું? પાણી યાદ આવતાં તેનો શોષ વધી પડ્યો.  હમો.જનેે તત્ક્ષણ પોતાનો યોગાભ્યાસ યાદ આવ્યો. તે સાથે આંખ બંધ કરી તેણે તરસને ટાળી. "આમ કેટલો સમય જીવ બતાવતાં બેસી રહેવું પડશે!" એમ વિચારી તેણે યોગાભ્યાસના પાઠ અમલમાં મૂક્યા. વાઘ ખસી જાય એટલો સમય તો યોગબળે નીકળી જ જશે એમ તેને ખાતરી હતી. એ સાથે તેને ત્રણ વિચાર સમાંતર આવ્યા: ૧)વાહ! યોગાભ્યાસની તક મળી. ૨) યોગ કેટલા ઉપયોગી છે! ૩)આ ઘટના પરથી સરસ પ્રવચનકથા કરી શકાશે.

ત્રીજા વિચારે તેની આંખ ખોલાવી દીધી. હમો.જને મજા પડી ગઈ. તેણે જોયું કે વાઘ તો ટાંપીને જ બેઠો છે. "ભલે બેઠો. હમણાં ગોળીએ દેવાશે." એમ વિચારી તેણે પોતાની બેઠક ગોઠવવાનું ઠેરવ્યું. તે માટે તે આઘોપાછો થયો; વૃક્ષ પર નજર ફેરવી ત્યાં સામેની ડાળે તે દેખાયો.

હમો.જનું રોમેરોમ ભડકી ઉઠ્યું.

"આ અહીં? તેમાં ય મારી આ વેળાએ?" હમો.જને પોતાનો ભડકો વુધુ દઝાડવા લાગ્યો. પણ, તે યોગાભ્યાસી હતો.‌ તેણે શ્વાસની ગતિને ક્રમશઃ ધીમી કરી. એ સાથે તેને ખ્યાલ આવ્યો, "એમ પણ વિચારી શકાય કે 'તે મારા જેવી સ્થિતિમાં કેમ છે?' " તે વિચારે તેને ટાઢો પાડ્યો. એટલો શાંત કે તે પેલાને સ્મિત આપવા પ્રેરાયો. હમો.જને ખાતરી હતી કે સામેથી સ્મિત આવશે જ. "એ જ તેનું ટ્રેડમાર્ક ગામઠી, બોખું સ્મિત. કોણ જાણે ભારતી તેનામાં શું ભાળી ગઈ. બેવકુફ!" જેવા સામાન્ય વિચાર હમો.જના મનમાં દોડી આવ્યા.

સ્મિતની પ્રેરણા અને મળવા દોડતી નજરને તેણે ખાળી. પછી, સમયપસારપ્રવૃત્તિ તરીકે પેલા સાથે વાત કરવાનો વિચાર તેને સ્ફૂર્યો. એટલે તેણે સીધું જ પૂછ્યું, "તું, અહીં?"
"હા. કેમ નહીં?"
"એટલે કે. ઠીક છે. આ તો નવાઈ લાગી."
"સામાન્ય રીતે નવાઈ લાગે તેવું જ છે. હું તારી રાહ જોતો હતો."
"મારી રાહ?"
"હા. તારી રાહ."

હમો.જ. ચૂપ થઈ ગયો. "કહેવા શું માંગે છે એ? હું અહીં આવવાનો એ તેને ખબર હતી, એમ? એ હોય ત્યાં હું શું કામ જાઉં?" જેવા વિચાર ધસી આવતાં હમો.જ. પ્રાણાયામને શરણે ગયો.

આમ પણ, હમો.જના જીવનમાંથી મોહ.નની હાજરી ભૂંસવી અશક્ય હતી; હમો.જની ઈચ્છા વિરુદ્ધ. બેઉં ભારતીના આશક. કહો ને, પૂજારી! મોહ.નના ગામતરે ગયા પછી, બીજા સગાંએ તેને અવગણી, સ્વાર્થી થઈ લૂંટી પછી તક મળતાં હમો.જ. કૂદી પડેલો ભારતીને સાચવવા. તેણે ભારતીને સાચવી, જાળવી ય લીધી હતી. પણ, અવારનવાર ભારતીની આંખના ઊંડાણમાં, બે ધબકાર વચ્ચે તેને મોહ.નની આરત દેખાતી, સંભળાતી. શરૂઆતમાં તેને લાગેલું કે, "હોય! મધુર સ્મૃતિઓને ભૂંસાતાં વાર લાગે." એટલે તે ભારતીને એક-એકથી ચઢીયાતા મનોરંજન કાર્યક્રમોમાં મહાલવા લઈ જતો. ભારતીના મોકળા હાસ્ય અને સુખભર્યો ચહેરો જોઈ તે રાજી થતો. તે ભારતીને વધુ સુખી કરવાના વધુ મોટા ખ્વાબ જોતો અને એ પૂરા કરવા ભરચક મહેનત કરતો. પણ, ભારતીમાં વણાઈ ગયેલો મોહ.ન. ધોવાતો, ઓગળતો, ભૂંસાતો ન હતો.‌ હમો.જને લાગતું અને ખટકતું કે ભારતીના જનીનમાં મોહ.ન. રસાઈ ગયો છે.

થોડી સાતા વળતાં હમો.જે આંખ ખોલી, ખાસી મહેનત કરીને મોહ.ન તરફ જોઈ, વાત માંડી, "તને હતું કે હું અહીં આવવાનો, એમ?"
"બીજો કોઈ વિકલ્પ ક્યાં હતો?"
"તો, આ વાઘ, તારૂં કારનામું, કેમ?"
મોહ.ન. ખડખડાટ હસી પડ્યો. " ભારતીને સર્કસના ખેલમાં ડરાવી-ડરાવી વ્હાલ ઉઘરાવવા જતાં તું ય વાસ્તવિકતાનું ભાન ચૂકવા લાગ્યો છે."

હમો.જ. ક્ષણિક ભોંઠો પડ્યો. પણ, યોગબળે તેણે તુર્ત સ્વસ્થતા કેળવી લીધી. "તો વાઘ આવ્યો ક્યાંથી?"
"એ તો આવવાનો જ હતો, વહેલો કે મોડો."
"મેં પાકી વાડ બાંધી હતી."
"અને વાઘ?"
"વાઘ?"
"એ જ જેના નામે તું 'વાઘ આવ્યો.' કહીં ‌વાડ કરતો રહ્યો તે."
"એ તો ખેલ હતો."
"હે યોગી! યોગના ફળ ચાખે છે. ભૂલી ગયો કે ચમત્કાર પણ થાય."

ખીજ ચઢતાં હમો.જ ચૂપ થઈ ગયો. "આ ડોસો! દર વખતે મને વટી જાય છે." વળી તેણે પોતાના આત્મવિશ્વાસને સાબદો કર્યો. "મેં પણ પ્રેમ આપ્યો છે ભારતીને. ભારતી માટે ફના થવાની ખુમારી રાખી છે. મારા ઉપક્રમ, પરાક્રમ, બધું કોના માટે? ભારતી માટે સ્તો!"
હમો.જના વિચાર વાંચતો હોય તેવી સ્પષ્ટતા સાથે મોહ.ન. બોલ્યો, "એકદમ મરદનું ફાડિયું, કેમ? રક્ષક. પિતા. વાલી. કોને બચાવવા નીકળ્યો છે એ તો જો જરા? જેની સવારી સિંહ છે એને વાઘથી બચાવવા તું વાડ્યું બાંધે છે?"
હમો.જે દલીલ કરી, "ભારતીપણું ઢબૂરાઈ, વિસરાઈ ગયેલું, ખ્યાલ છે કાંઈ? મેં એને બેઠી કરી. તેનામાં નવો ઉત્સાહ પૂર્યો."
"તું ભારતીને ઓળખતો નથી, ભાઈબંધ."
"નખશીખ ઓળખું છું. એટલે જ આજે એ મારે પડખે છે. બાકી હતા ઘણા ઉમેદવાર."
"તારી પડખે કઈ ભારતી છે?"
"કઈ એટલે? એક તો છે."
"છે એક. પણ, તારી અને મારી ભારતી જુદી છે."
"મને ફર્ક નથી પડતો."
"બેશક! તારે પડખે હોય ત્યાં સુધી ના પડે તો ચાલે. પણ, અત્યારે તું વાઘથી બચવા ઝાડ પર ચઢ્યો છે. એ વૃક્ષ પર, જે ભારતી કરતાં ય જૂનું છે. એ વૃક્ષ, જેે સિંધુથી કાવેરી, બ્રહ્મપુત્રથી ગોમતીના જળ-જમીન-પ્રાણથી સિંચાયું છે. ધ્યાનથી જો તારી આસપાસ ફેલાયેલી શાખાઓને. જે ભારતીને તું ચાહે છે, તેનાં મૂળ તને કેટલીક શાખાઓમાં જડશે. પણ, ભારતી માત્ર એટલી નથી. જો, દેખાય તો, તેની બધી શાખાઓને."
"નકામી શાખાઓ કાપવી પડે, ભાઈબંધ."
"એમ હોઈ શકે. પણ, સંભાળજે, આ વટવૃક્ષ ક્યાંક બોન્સાઈ ના બને."
"હું એના રોગનો ઉપચાર કરી રહ્યો છું."
"અંગ કાપીને?"
"સડ્યું હોય એ કાપવું પડે, મિત્ર."

ત્યાં, "આની સાથે શું જીભાજોડી કરવી!" એમ હમો.જ અટકી પડ્યો. પણ, "હું ક્યાં મારા માટે જીવું છું? મારા જીવનનું ધ્યેય તો છે ભારતીની ગૌરવ પ્રતિષ્ઠા." એ ખ્યાલ સાથે ગળું ખંખેરી તેણે કહ્યું, "તને હસવું આવશે. પણ, તને ખબર નથી તારા પછી..."
હમો.જની વાત કાપી એ જ ટીખળી સ્મિત સાથે મોહ.ને કહ્યું, "તું દોસ્ત! સાચે જ વાસ્તવિકતામાંથી ખસી ગયો છે. જે વાઘ ન હતો, તેના આવવાના નગારા પીટ્યા. અને તને પાછું એમ છે કે ભારતીનું ગૌરવ, જે તારા મતે લૂંટાયેલું, હણાયેલું છે, તેને તારે પ્રસ્થાપિત કરવાનું છે."
"તો શું? ભારતીના ગૌરવ પર આક્રમણ નથી થયા શું?"
"ચોક્કસ થયેલા."
"તો?"
"તો?"
"તો તેનું ગૌરવ..."
"ઘૂંટાઈને ગાઢ થયું હતું. કેમ કે એવા હૂમલાઓને તો તે ઘોળીને પી ગયેલી."
"ઝેર પી ગયેલી, એમ કહે."
"તું મીરાંને ગાઈશ, નીલકંઠને પૂજીશ, પણ ભારતીને એ જ ગુણ માટે નબળી કહીશ, કેમ?"
"ભારતીએ ઘણું સહન કર્યું છે."
"એથી તો એ સહિષ્ણુ કહેવાઈ છે."
"હૂહ! 'નાઈટહૂડ' જેવો શરપાવ. યાદ છે ભક્તિ યુગ અને તેના કારણો? આઠમી સદીથી ઝઝૂમતી રહી છે. એટલે જ એણે મને વધાવ્યો. કેમકે, ભારતીને ભરોસો છે કે હું એ સદીઓ જૂના ઘામાં મલમ ભરીશ. દાનવોને અટકાવીએ નહીં તો દૈવત્વ ય નાશ પામે. તને પ્રિય ગીતા પણ ધર્માર્થે યુદ્ધનું આવાહ્ન કરે છે. "
"હા. યુદ્ધ તો એક રીતે હું પણ લડેલો. પણ, આપણી રીત જુદી પડે."
"તને ખબર છે, એમાંથી કેટલાક ખેલ છે. કરવા પડે."
"મારી સમજ કહે છે કે એની જરૂર નથી."
"હશે. પણ, એ ખેલ છે એમ હું સભાન છું."
"હોઈશ. અથવા છો. પણ, તે ખેલથી ભારતી શું શીખી ગઈ એ તને દેખાતું નથી. આવેગ, આવેશ, હિંસા, અસત્ય."
"તું શીખવીને ગયેલોને અગિયાર મહાવ્રત. ક્યાં ગયાં તે? બારમું પેલું સ્વચ્છતા. એ મારે ફરી કરવું પડ્યું. "
"કબુલ. મારો ઈરાદો શિક્ષણનો રહેલો ખરો. મને માણસજાતની સારપમાં શ્રદ્ધા હતી. તું તેની પશુતાને ચારો નાખે છે."
"દાનવતા સામેની લડાઈ છે. શસ્ત્રો તો તેજ જોઈશે જ."
"તને મારાં શસ્ત્ર ખબર છે. જેમને તેજ રાખવા હું મૃત્યુની ક્ષણ સુધી મથતો રહ્યો."
"ઍવરીથીંગ ઈઝ ફૅર ઈન..."
મોહ.ને ખડખડાટ હાસ્ય સાથે વાક્ય કાપી કહ્યું, "નૉટ ફૅર, માય ડિયર. ક્લિશે."

ચર્ચાની ટેવ ઓછી હોવાને કારણે હમો.જને પીછેહઠ કરવી પડતી હતી. "મોહ.નતો જીવનભર ચર્ચાઓ, મુલાકાતો કરતો રહ્યો. એટલે, હોય વાક્ચાતુર્ય."એમ વિચારવું હમો.જને ગમ્યું. જો કે, અહીં કોઈ રૅકોર્ડિંગની ભિતી ન હતી. વળી, ગામતરે ગયેલ મોહ.ન રેકોર્ડ જ ના થાય એમ પણ બને. "તો પછી, અહીં બોલાયેલા ડાયલોગ એક સારું પ્રવચન બની શકે." એટલે, તેણે વાત કરવાનું ચાલું રાખવાનું ઠેરવ્યું.
"તું પણ ઉતર્યો હતોને મેદાનમાં? ત્યારે શું તું એને બચાવવા, તેના ગૌરવને પુન:સ્થાપિત કરવા નહોંતો નીકળ્યો?
"ના." મોહ.ને કહ્યું. "હું તો મારા સત્યની શોધમાં નીકળેલો. ભારતીએ મને ટેકો કર્યો, મેં એને નહીં. ભારતીયતાએ મને જાળવ્યો, ઘડ્યો, માર્ગ બતાવ્યો."
"અને તેં યશ ખાટ્યો."
"એ ભારતીની ઉદારતા. તને પણ એણે સરતાજ બનાવ્યો ને!"
"તો પછી આ વાઘ?"
"ઓહ! તને મારા પર શંકા ગઈ તે તો જાણે સમજાય એવું હતું. પણ, ભારતી પર તને શંકા જાય છે?"
"ભોળી છે. તારા ગયા પછી એનો પનારો સ્વાર્થીઓ સાથે પડેલો. પોતાની ગાદી સાચવવા એમણે જે કરામતો કરી એમાં જ આવા વાઘ દોડતા થયા. પણ, મેં ય એમની કરોડ તોડવામાં કસર નથી રાખી, નથી રાખવાનો."
"તારી વાત સાવ કાઢી નાખવા જેવી નથી. છતાં, પશુતાના અભયારણ્યને વાડ કરાય, ટાંટીયા તોડવા એ હિંસક ઉપાય છે."
"હમણાં થોડી વાર પહેલાં જ તને વાડ સામે વાંધા હતા."
"મુદ્દાઓની ભેળસેળ ના કર, દોસ્ત! ભૂલ નહીં, મેં જીવતેજીવ સરહદો અંકાતી જોઈ છે."
"એ કૂદીને જાનવરો આવે છે. લોહી ચાખી ગયા છે."

મોહ.ન. ઉદાસ ચહેરે હમો.જને જોઈ રહ્યો. ભીના સ્વરે તેણે કહ્યું, "એટલે, તું જાનવર બનીશ?"
"ના. હું મશાલ પેટાવેલી રાખું છું. જાનવર આગથી આઘા રહે."
"તો ય આવા વાઘ વાર્તાઓમાંથી નીકળી તારી પાછળ પડે છે."
"એટલે જ કહું છું. કોઈ નજીકનાનું કારસ્તાન."
"સિઝર જ બ્રુટસનું મૂળ છે."
"દરેક રોમને સિઝર હોય છે."
"અને સૅનેટ. વિરોધ પક્ષ પણ. તું ભારતીના એ ભાગને સાભળતો હોત તો એ જ અંબા વાઘને પાછો વાળત."
"એ ભૂલી કેમ જાય છે કે દીલ ફાડીને ચાહી છે મેં એને."
"તું યાર, ક્લિશે ભાષા ના બોલ. મારી આગળ તો ખાસ. ખેર, તારા પ્રેમ પર, લાગણી પર મને રતીભાર શંકા નથી. મિત્ર, તું ભારતીને પ્રેમ કરે છે. પણ, એ ભારતી તો તારી કલ્પનાની નાયિકા છે.  જાગ.‌ 'યોગ'ને 'યોગા' ના બનાવ. તેના સાત પગથિયાં પૂરાં ચાલ. તો તને દેખાશે કે ભારતી શું છે. તને સમજાશે કે તારા-મારા જેવા ફકિર-મહાત્માઓના તપની એ મોહતાજ નથી. "
"મારા વગર..."
"એને સંતોની, ભક્તોની, વીરોની ખોટ પડવાની હતી, એમ માને છે તું?" એમ કહીં મોહ.ન જરા અટક્યો. પછી હસતાં હસતાં ઉમેર્યું, "હા, 'તારા વગર'. તારી એ માન્યતા હું ચૂકી ગયો. તારા નામને સાર્થક કરતો તું પ્રેમાંધ છો, ખુદના."
"તેને આત્મબળ કહેવાય."
"તારી રમૂજવૃત્તિ નબળી છે એમ છાપ હતી મને. અને જો તું ઉક્ત વિધાન ગંભીરતાથી કરી રહ્યો હોય તો, આત્મબળની વ્યાખ્યા તારા રાજમાં બદલાઈ ગઈ હશે એમ ધારું છું."
"હસી કાઢ. તારી મરજી. પણ, હું એકલો નથી, સદીઓથી સંતપ્ત એક સમુહના રઘવાટનું સામુહિક બળ છું."
"એ રઘવાટમાંથી તું આગ પેટાવે છે. હું સ્ટીમ એન્જિનનું વિચારતો."
"એ ધૂંધવાટે કેટલા ભોગ લીધા છે. એમાં એક તો તું જ. તે હોળીમાંથી હેમખેમ બહાર આવી હું જ તેને ઠારીશ."
"સંભાળજે. ઠારવા પાણી કે માટી સારાં. તું તો રોજ નવાં ઈંધણ સાથે નીકળ્યો છો."
"જેમ તને નીકળવું જરૂરી લાગ્યું હતું, એમ. ભારતી માટે.
"ભલા માણસ! પહેલાં તો તું એક વાતે સ્પષ્ટ થઈ જા કે હું મારી શોધમાં નીકળેલો અને મારી ભારતીયતાએ મને ટીપ્યો, ઘડ્યો, જાળવ્યો, તાર્યો."
"હું પણ તેને તેની અસલ ઓળખ અપાવવા જ મેદાને પડ્યો છું."
"તું દોસ્ત, આંજે છે એને, ક્રમિક મોટા પાયે કરાતા ખેલથી. એની દ્રષ્ટિને ઝાંખપ લાગી છે. ફક્ત શારીરિક તાકાત યાદ અપાવવાના તારા ચક્કરમાં એની ખરી શક્તિ વિસારે પડવામાં છે તારા પરાક્રમોથી."
"ના. એમ નથી. એને વિસારે પડેલી શક્તિઓનું ભાન થઈ રહ્યું છે. તારા પછી આ રીતે એ મારી સાથે જોડાઈ છે. ભાવથી."
"તો આ વાઘ?"
"તે તો હમણાં ઠાર દેવાશે."
"પણ એ તો વાર્તામાંથી કૂદ્યો છે."
"તપાસ કર. ક્યાંક તું અને હું કોઈ વાર્તામાંથી નથી આવતા ને!"
"તું તો હવે વાર્તા છો જ. મારી લખાઈ રહી છે."
"આપણી વાર્તાઓ ભેગી થઈ રહી છે."
"ભારતીની ભૂલને કારણે." એમ ટીસ હમો.જના મનમાં ઉઠી પણ તે બોલ્યો નહીં. છતાં, તેના મનમાં વિચાર સળવળ્યો, "આ મોહ.ન ક્યાંક મારું નબળું પ્રતિબિંબ તો નથીને!" પોતાના દેખાવ અંગે સભાન હમો.જ બરાડી ઉઠ્યો,"અશક્ય." કારણકે, તે ઘણા સમયથી અનુભવતો હતો; માત્ર મોહ.નજ નહીં, ભારતવર્ષના 'પુરુષ' માત્ર જાણે તેની ભીતર હતા અને કોઈ દાપુ માંગતા હતા.

એક કંપ સાથે ભારતીના પ્રધાન સેવકે આંખ ખોલી.‌ ગુફા બહાર સંત્રી પહેરા પર હતો.

7 comments:

Mamata Sharma said...

વાહ!
કેટલા બધા જૂના સંદર્ભો સાથે છે છતાં નવી જ વાર્તા અને વિચાર પ્રગટ થયાં છે.
તારી સર્જકતાને સલામ!

chhaya said...

Thanks Mamata

Nandinivyas07 said...

Waah,just like watching a drama, some dialogues are superb. Of course there is no question about ur creativity.

chhaya said...

Thanks Nandini.

chhaya said...

Thanks.

U-said-it said...

સરસ સંવાદો છે ને સંદર્ભો પણ.
નાના-નાના સટાકામાં પણ મઝા પડી

chhaya said...

Thank You.